Ngā Tikanga Whakamāori Kōrero

Abstract

Nō te whakamanatanga o te Ture Reo Māori i te tau 1987 ka ara ake i tana moe te mahi nei o te whakamāori kōrero. Nā te ākinga e taua ture i puāwai ai te ahumahi whakamāori i ngā tau tata o muri mai, ā, mohoa nei e kaha tonu ana i te rāngai pāpāho, i te rāngai ture me te rāngai mātauranga. Hei tā Te Rōpū Kaiwhakamāori ā-waha, ā-tuhi o Aotearoa1 e tika ai tētehi whakamāoritanga me mau tonu te aronga ake o ngā kōrero ake, ā, kia kaua rawa atu te whakaaro e whakariroia, e tāpirihia, e tangohia rānei e te kaiwhakamāori.2 Ahakoa he aha te reo, ahakoa te momo reo, kei te kaiwhakamāori te haepapa ki te whakatutuki i tēnā whāinga, engari te kaiwhakamāori tuhinga pakimaero, ko te wātea ōna kei te āhua o tāna whakamāori i te tuhinga, inā hoki, kotahi te kōrero, manomano whakamāoritanga. E rua ngā tino tikanga hei whāinga mā te kaiwhakamāori; ko tētehi ko te whakaahurea-tauiwi3 i te kōrero, arā, ko te mau tonu ki te ahurea me ngā ariā o te tuhinga ake, ahakoa pēwhea nei te rerekē o taua ahurea me aua ariā i ō te reo tuarua. Tēnā ko tēnei, ko te whakaahurea-māori4 i te kōrero, arā, ko te whakahāngai mai i te ahurea me ngā ariā o te tuhinga ake ki ō te reo tuarua (Yang, 2010). Ehara noa iho i te whakamāori ākupu, engari he whakamāori i te ahurea kia tau ai te noho o te kōrero i roto i te reo tuarua. Kāti, kia tirohia ētehi tauira o mua me ētehi o nā tata nei i whakamāorihia mai i te reo Pākehā e whai ana i ēnei tikanga whakamāori e rua. Mā te pēnā e mōhiotia ai me pēwhea te kaiwhakamāori tuhinga pakimaero i ēnei rā.  Ko te Paipera Tapu te pukapuka kua kaha rawa te whakamāorihia, huri i te ao. Kua eke tonu ki te 3000 ngā reo o tēnei pukapuka (Wycliffe Global Alliance, 2017). Nō te tau 1827 i tāia tuatahitia ai ētehi wāhanga o te Paipera Tapu i Poihākena. He mea whakamāori aua wāhanga nā ngā mihingare, nā Henry “Karuwhā” rāua ko tana teina, ko William “Parata” Williams (New Zealand Bible Society, 2017). Kei whea rā he tauira i tua atu i tā rāua i waiho mai ai hei whakaatu i te tikanga o te whakaahurea-tauiwi i te kōrero? Ahakoa he rerekē noa atu tā te Karaitiana titiro ki te ao, i tā te Māori, kāore ngā koroua rā i paku whai ki te whakaahurea-māori i ngā kōrero. Heoi anō, he whāinga anō tā ngā mihingare i pēnā ai rātou. Nā te pēnā i ako ai ngā iwi Māori i ngā tikanga me ngā ariā ā-ahurea o te whakapono Karaitiana.